نقدی بر کتاب:
مهرهايي از جنس عشق: نگاهي گرافيكي به مهرهاي دورة قاجار،
محسن احتشامي، تهران، كتاب خورشيد، 1383.
قطع: خشتي, شمارگان: 1550، قيمت: 3500 تومان.
موضوع مهر از جمله مباحث شيرين و جذابي است كه هم براي اهل تاريخ و نسخ خطي و اسناد موضوع قابل توجه و مهمي است و هم به خاطر وجود جنبههاي گرافيكي و خط و تزيين مهرها توجه اهل هنر را به خود جلب كرده و ميكند.
كتاب مهرهايي از جنس عشق: نگاهي گرافيكي به مهرهاي دورة قاجار كتابي خوشچاپ است و با طرح جلد و كاغذ خوشرنگ و قطعي زيبا ارائه شده كه نشان از ذوق مؤلف و ناشر و يا هر دو دارد. كتاب دوزبانه است و تمام مطالب و نوشتهها و متن مهرها به زبان انگليسي هم ترجمه شده است. عنوان شاعرانة كتاب(كه البته معنايي بر بخش اول آن مترتب نيست) نشان ميدهد كه كتاب حاوي نگاهي گرافيكي است، اما مؤلف محترم تلاش كرده است تا در مقدمه، اشاراتي هم به تاريخ مهر بنمايد و حتي بشارت دهد كه كتابي با عنوان « سير تحول مهرهاي ايراني از ابتدا تا زمان حاضر» را در دست تأليف دارد.
پس از خبريافتن از انتشار اين كتاب، با اشتياق كامل كتاب را تهيه كردم. اگرچه عادت كردهام تا از نوشتهها و كتابهاي دوستان هنرمند (و نه لزوماً پژوهشگر) توقع كار علمي و روشمند را نداشته باشم اما متأسفانه گاه آنقدر سادهانگارانه به موضوعي نگاه ميشود كه حتي از همان ديدگاه ذوقي و هنري هم داراي ارزش نبوده و حتي گمراه كننده نيز ميشود.
كتاب فاقد فهرست منابع است و از پاورقيهاي مقدمة كتاب برميآيد كه از بسياري از مقالات و كتب چاپ شده (حتي به زبان فارسي) هم كه اختصاصا به موضوع مهر و حتي مهرهاي دورة قاجار مربوط ميشده، استفاده نشده است. ارجاع به منابع مربوط به مهرهاي اين دوره، منحصر به چهار مقاله است كه آنهم بدون ذكر نام نويسنده و نام مقاله ياد شده است. بديهي است آنگاه كه ديوار پژوهشي بر اين شالوده استوار باشد، جز كژي و كاستي نتيجهاي نخواهد داشت.
مؤلف محترم كتاب را به بخشهاي ذيل تقسيم كرده است:
بخش اول: گذري و نظري
بخش دوم: مهرهاي نوشتاري
گروه اول، مهرهاي با كيفيت بالا از نظر خوشنويسي، تركيبات و تزيينات و مرتبت اجتماعي دارندگان (تقسيم مهرها بر اساس كيفيت و ارزش هنري)
گروه دوم، مهرهاي مشابه گروه اول كه مهر دوم دارندگانشان محسوب ميشوند.(اين موضوع بدون استناد علمي مطرح شده و اگر درست باشد، ميتوان آن را تقسيمبندي بر اساس ارزش كاربردي مهرها دانست و البته در اكثر موارد جزو دستة اول قرار ميگيرند.)
گروه سوم، مهرهاي افراد معمولي(تقسيم بندي بر اساس شغل و شخصيت افراد؟)
گروه چهارم، مهرهاي خوشساخت روحانيان ( تقسيم بر اساس ارزش هنري و يك شغل. البته معلوم نيست تعلق اين مهرها به روحانيان را در كجا نشان دادهاند. و روشن نشده است كه تفاوت اين گروه با گروه اول در چيست؟)
گروه پنجم، مهرهاي مشاغل معتبر كه به شكلي وابسته به سيستم حكومتي بودهاند. (لابد در اين مورد هم مثل موارد پيش بايد به دانستههاي بيان نشدة مؤلف اعتماد كرد. باز هم تقسيم بندي بر اساس شغل كه دقيقا همان گروه اول است.)
گروه ششم، مهرهايي كه در آنها نام علي به كار رفته است.(تقسيم بندي بر اساس يك نام كه البته مي تواند با همة گروههاي پيشين وجه مشترك داشته باشد. )
گروه هفتم، مهرهايي كه در آنها پيشوند عبد به كار رفته است. (توضيح مؤ،لف محترم در صفحة 127 نشان ميدهد كه متأسفانه مفهوم درست اين كاربرد را درنيافتهاند. علاوه بر آن كه با بقية گروهها هم ميتواند وجه اشتراك داشته باشد چنان كه در اكثر مهرهاي گروه چهارم هم «العبد» و «عبده» ديده ميشود. علاوه بر اين، ايشان كاربرد واژة عبد را با بخش اول دستهاي از نامها چون عبدالكريم و عبدالحسين و غلامعلي يكي دانسته و نمونههايي از هر دو را در اين بخش آوردهاند)
بخش دوم كتاب نيز با عنوان مهرهاي تصويري ذكر شده است اما در واقع چون غير از يكيدو مورد از مهرهاي اين بخش، همه داراي نوشته نيز هستند نميتوان آنها را در مقابل بخش اول قرار داد و در واقع زيرمجموعة آن به حساب ميآيد.
بديهي است اولين شرط يك برخورد علمي با يك موضوع و يا يك مجموعة پراكنده، توانايي طبقهبندي آن مجموعه است. چنانكه ديده ميشود تقسيمبندي انجام گرفته بسيار غيرعلمي و بدون رعايت اصول منطقي است.
با توجه به اهميت موضوع شكل و اندازة مهر در هر دوره، و چاپ مهرها در اندازهاي درشتتر از اصل، لازم بود تا اندازة دقيق مهرها نيز ذكر شود.
ذكر دقيق شمارة اسناد مورد استفاده (حتي از مجموعة خصوصي) و يا نمونههايي كه مؤلف محترم به صورت اتفاقي با آن برخورد كرده و يا كسي در اختيارشان نهاده است، از اولين شرايط انجام يك كار پژوهشي مستند است. اما اشاره به اين موضوع تنها به صورت جملاتي مبهم در مقدمة كتاب آمده است.(ص8). در بارة نام مشخصات صاحبان مهرها نيز هيچ سخني به ميان نيامده است. افزودن چنين توضيحاتي با توجه به آنكه ايشان ظاهرا اصل اسناد را در اختيار داشته و تعداد قابل توجهي از صاحبان مهرها نيز از خاندان مؤلف مهترم بودهاند، ميتوانست بر ارزش تاريخي كتاب بيفزايد و طبقهبندي مؤلف بر اساس شخصيت و موقعيت دارندگان مهر را مستند سازد.
در بازنويسي متن مهرها نيز به صورت يكدست عمل نشده و در برخي موارد به تاريخ و جملات لاتين مهرها بازخواني نشده است.
گذشته از اين كليات كه متأسفانه كتاب را بهكلي از اعتبار علمي انداخته است، تنها ارزش كتاب ميتوانست در ارائة نمونههايي واضح و روشن از برخي مهرهاي اين دوره باشد تا دست كم، علاقمندان به اين موضوع بتوانند با شيوة خواندن مهر آشنا شوند و اصولي را در اين باب بياموزند. در هيچ جاي كتاب متأسفانه به اين موضوع (اصول مهر خواني) پرداخته نشده است و در متنهاي بازخواني شده نيز اشتباهات فراواني وجود دارد كه به هيچ وجه براي كسي كه مدعي ممارست چنددهساله با موضوع مهرهاست، قابل بخشش نيست. برخي از اين اغلاط علاوه بر بيدقتي، به ناآشنايي مؤلف با وزن شعر فارسي، كاربرد آيات قرآن و جملات دعايي و نيز سجعهاي رايج در اين دوره، و حتي به ناآشنايي مؤلف هنرمند با چگونگي نگارش خط نستعليق و شيوة طغرا نيز باز ميگردد. به عنوان نمونه، تعدادي از اين موارد در اين يادداشت آورده ميشود.
نمایش ایمیل به مخاطبین
نمایش نظر در سایت
۲) از انتشار نظراتی که فاقد محتوا بوده و صرفا انعکاس واکنشهای احساسی باشد جلوگیری خواهد شد .
۳) لطفا جهت بوجود نیامدن مسائل حقوقی از نوشتن نام مسئولین و شخصیت ها تحت هر شرایطی خودداری نمائید .
۴) لطفا از نوشتن نظرات خود به صورت حروف لاتین (فینگلیش) خودداری نمایید .