نقدی بر مقاله:

"بازخوانی سندی از عهد زندیه(علی مرادخان زند در مسیر تاج و تخت, 1195ق.). گنجینه اسناد. سال پانزدهم. دفتر سوم. پاییز1384. شماره 59. صص 5-10.(چاپ بهار 1385)

چندی پیش بر نوشته دیگری از مولف محترم این مقاله[1] نقدی مشفقانه نوشتم و معایب بسیار کارشان را یادآور شدم. پس از حرفچینی و صفحه آرایی, به پیشنهاد سردبیر محترم مجله گنجینه اسناد از چاپ آن منصرف شدم به امید آنکه موجب دقت بیشتر نویسنده محترم در کار با اسناد شود. اما متأسفانه در آخرین شماره آن مجله (ش59) ظاهرا به جای آن نقد, مقاله دیگری از ایشان منتشر شده است که .... . به همین دلیل نه به عنوان نقدی تمام عیار, بلکه تنها برای بیان سرانگشتی ایرادات بسیار آن نوشته نکاتی را اشاره می کنم و می گذرم:

1.               نویسنده محترم مقاله به رغم اشاره به آنکه "این سند از نظر مباحث سندشناسی دارای اهمیت است" و "قصد نگارنده به طور کلی و در درجه اول متن خوانی یکی از اسناد دوره زندیه در قالب مباحث سندشناسی است" نهایتا به هیچ بحث سندشناسی نپرداخته و کار خود را تنها معطوف به بازخوانی سند کرده است.

2.               در معرفی ساده سند هم راه درست پیموده نشده و علاوه بر شماره ندادن به سطرهای سند, به اندازه سند, نوع خط, تعداد سطر, پشت سند و ... نیز نپرداخته اند. برای اشاره به منشأ سند نیز, نه در جای خود, بلکه در پاورقی شماره 10 این جملات مشوش نوشته شده است. «ر.ک:(!؟) سند بازخوانی شده که حکم و رقمی(!؟) است در 3-4 (!؟) برگ یا صفحه(!؟) که در زمره اسناد زندیه و با کد 19001/142, جزو اسناد دستی سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران طبقه بندی و حفظ و نگهداری می شده است(!؟). گفتنی است که این جانب این سند را سالها قبل(!؟) دیده و کپی تهیه نمودم ولی مشغله های کاری و پژوهشی این فرصت را از من ربود تا به بازخوانی این سند بپردازم» نویسنده مقاله با این حال سند را "نویافته" خوانده و اشاره ای نیز به انتشار تصویر این سند پیش از خود نکرده اند[2]

3.               متن بازخوانی شده در موارد بسیار دچار غلط خوانی های فاحش و غیر قابل توجیهی است که نشان از بیگانگی جنابشان با ادبیات سندنویسی و دانش سندشناسی دارد. تنها به عنوان نمونه 20 مورد ذکر می شود:

نادرست                                                                 درست               

نهامت و بسالت انتباه, عقدت و ارادت,             شهامت و بسالت انتباه عقیدت و ارادت]آگاه[

وقود نقطه ت                                            وفود تفقدات

فتحتان غیبی                                            فیوضات غیبی

ابنای دولت دوران عقدت                             امنای دولت دوران عبرت

بارداشت                                                 باز و دست

لوث عدوگدازی]گذاری] در یک وقار       توسن عدو گدازی در تک و تاز

دریافت نصرت آیات                                  رایات نصرت آیات

به سمت کارش                                          به سمت فارس

بر عوض جمعی او غازیان                          برین موجب جمعی از غازیان

بهادران ظفرهمعان                                    بهادران ظفرهمعنان

فرموده ایم, فرماید غازیان                          فرموده ایم, می باید غازیان

از قرار حکم علاوه بازیافت داریم. ...          از قرار حکم علیحده بازیافت و تسلیم

با کلیه گی تمام غازیان را معسکر               با کله کجی تمام غازیان را به معسکر

هرچه دارند باشد                                      هرچه لازم باشد

با عمد ایشان                                            یا غیر ایشان

از مصدر عرف شأن                                 از مصدر عزت نشان

فرماید به نحوی                                        می باید نحوی

از قشون بوده اگر که                                 از قشون کوهکیلویه

مشخص و یاسان دهید                               مشخص و به ایشان دهید

از مصدر جاه و جلال عز اخذ فرماید            از مصدر جاه و جلال اصدار یابد

قدغن دارند همراه                                      قدغن لازم شمرده

4.               برای برخی کلمات درست توضیحات نادرست آورده شده است مانند: معنی کردن یک جزء از کلمات مرکب چون همعان به جای ظفر همعنان, عقدت به جای عقیدت آگاه, تبدیل عدوگدازی به عدو گذاری یا  سعادت یاب به سعادت ماب و ... استفاده نابجا از ویرگول, جداکردن "به" در جملات عربی, کاربرد نابجای کروشه و دیگر مشکلات ویرایشی ...

5.               هیچ تلاشی برای  شناسایی موارد مشابه و نمونه های دیگر اسناد همعصر نشده است و در عین حال از اهمیت و یگانگی این سند سخن رفته است. به استحضار ایشان می رسانم دست کم در کتاب  جناب شهرستانی منتشرشده توسط سازمان اسناد(ص 59) و هم در مجله پژوهش تاریخ معاصر ایران(شماره 25. ص 325) دو نمونه از اسناد علی مرادخان زند منتشر شده است و البته دارای مهرهایی واضح و روشن اند و اگر حضرتشان آن نمونه ها را می شناختند هیچ نیازی به توضیح و توجیه مشکلات خواندن و احتمالات قرائت مهر نمی بود.  سندی دیگر از او نیز در یکصد و پنجاه سند تاریخی قایم مقامی آمده است(تهران, 1348.ص 150)

6.               بدیهی است وقتی نویسنده ای خط میخی نداند و مقاله ای در قرائت کتیبه ای میخی بنویسد نتیجه جز سعی باطل نخواهد بود. حضرتشان در توضیح بخش سیاق سند نوشته اند:

« سعی وافی شد که ارقام سیاقه متن به درستی خوانده شوند. این امر هم صورت پذیرفت. منتهی در برخی جاها که اعداد جزءجزء می شوند. صورت مسئله نقد و جنس بودن عدد و یا نفربودن ارقام از سوی کاتب سند مشخص و رعایت نشده. این امکان هم احساس می شود برخی مشخصه های سیاقه به دور از اصول و ضوابط این علم و با سلیقه و درکی که وجود داشته اعمال شده باشد. بنده همه راه های ممکن علم سیاق را به کار بستم تا بدین مطلبی که عرض کردم اذعان یافته ام. با این وصف 80-85 درصد ارقام این سند بیانگر نفر و تعداد غازیان است که به درستی بازخوانی شده اند. اما در مواردی اندک به نظر می آید برآورد خرج افواج هم مد نظر بوده که خیلی صورت مسئله آنها مشخص و اصولی نیست(سه نفر ممکن است سه قران هم باشد...) علامت ت داخل قلاب را فرض بر تومان گرفته ام. به هر حال بحث بسیار فنی و خارج از حوصله عزیزان, از این رو خیلی مصدع نمیشوم.»

اما لازم به یادآوری است که خطوط و اعداد نوشته شده به سیاق نه تنها درست و اصولی اند بلکه بسیار واضح و روشن اند. بدیهی است وقتی در تمام متن کلمه "خان" را "50 "و "80 تومان" بخوانیم  و در حالی که حتی یک مورد از کلمات "تومان" و "خروار" و "دینار" سخنی به میان نیامده است 17 بار در برابر انچه عدد پنداشته ایم از این کلمات استفاده کنیم لازم می آید چنین توجیهات بی اساسی را هم بیاوریم.

امیدوارم نه تنها علاقمندان به مباحث سندشناسی, بلکه مجلات حوزه سندپژوهی هم در انتشار اینگونه مقالات دقت بیشتری به خرج دهند و اگر چنین نشد- که گاه گریزی از آن نیست - شجاعانه نقد مقاله را نیز منتشر فرمایند.