1353 محمود رستگار، يک قباله ازدواج گرانبها، وحيد، 12، 695- 696.
1356 محمود احمدي، يك طغرا قباله ازدواج از دوران قاجار، بررسي‌هاي تاريخي، ش4 سال 12(1356)، مسلسل 72، ش مهر و آبان.
1357 محمود احمدي، يك طغرا سند ازدواج از دوران مظفرالدين شاه، بررسي‌هاي تاريخي، ش3 سال 13(1357)، 147- 158.
1356 آيدين آغداشلو، قباله‌هاي نکاح، راهنماي کتاب، ش 20: 643- 649.
1371 ____، از خوشي‌ها و حسرت‌ها، تهران، صص259-26
1375 علي‌رضا قبادي، عقدنامچه‌هاي همداني، تراشي مردم نگارانه، همدان، ش 7، پاييز: 71-78.
1380 ذكرگو، اميرحسين، راهكارهايي در شيوه پژوهش و نمايش آثار كاغذي، هنرنامه، سال چهارم، ش 11، تابستان.
1381 كيانوش كياني هفت‌لنگ، ازدواج و بازتاب آن در قباله‌نويسي، فصلنامه فرهنگ مردم، سال1، ش1، صص87 – 94.
1381 محبوب, الهه، بازخواني يک سند تاريخي(قباله ازدواج از خاندان علم)، دفتر اسناد، ج1، سازمان کتابخانه، موزه
ها، و مرکز اسناد آستان قدس رضوي، صص241- 250
1383 فراستي, رضا، پژوهشي در قباله هاي ازدواج دوره قاجار، ارئه شده در کنگره ايرانشناسي،
http://iras.ir/Viewnews.asp?@=1372
1383 ذكرگو، اميرحسين ، عقدنامه هاي ازدواج، آيينه فرهنگ، ادب و هنر ايران، مجموعه مقالات نخستين همايش ملي ايران شناسي، 27-30 خرداد 1381، تهران، بنياد ايرانشناسي، (همايشها 10)، هنر و باستانشناسي، جلد 1.
1383 مصطفي خلعتبري ليماکي، ارزشهاي نهفته در قباله هاي ازدواج، فرهنگ مردم ايران و جهان، (سازمان صدا و سيما)، ش 2، بهار، ص 113-122.

مؤلفان محترم، متأسفانه از ميان منابع يادشده در بالا، تنها به يك مقاله از دکتر اميرحسين ذكرگو استناد كرده‌ و به غلط آن را اولين پژوهش در اين مورد تصور كرده‌اند. بي ترديد توجه به پيشينه هر پژوهش، علاوه بر قدرداني و سپاسمندي پيش‌گامان، در بهبود كيفي پژوهش نقشي اساسي دارد.

*
كتاب« نگرشي بر مهرنامه‌هاي عصر قاجاريه در بيرجند» كه به دلايلي كه خواهد آمد مي‌توانست نام: « يكصد مهرنامه قاجاري بيرجند» را بر خود داشته باشد، اولين تكنگاري در موضوع مهرنامه‌هاست كه در قامت يك كتاب و بر مبناي حدود يكصد مهرنامه متعلق به يك منطقه كوچك (و نه ايران پهناور) منتشر مي‌شود. بديهي است ارزش اينگونه مطالعات مي تواند در سه جنبه كار باشد:
1، استخراج و طبقه‌بندي، تحليل محتوايي و كشف نكاتي مبهم در باب تاريخ، جغرافياي تاريخي، اقتصاد، فرهنگ، نوع زندگي، وضعيت زنان و ... منطقه مورد نظر، حتي اگر بدون ارائه متن اسناد .
2، بررسيهاي سندشناسي و تبيين ويژگي‌هاي اين نوع از اسناد
3، ارائه متني صحيح و ويراسته با رعايت اصول علمي بازخواني اسناد و انتشار آن به عنوان منبعي براي پژوهشهاي علاقمندان و پژوهندگاني كه يا به اسناد دسترسي ندارند و يا قادر به خواندن درست متن به منظور برداشتهاي تخصصي خود نيستند.
اما جايگاه اين اثر كدام مورد است و چقدر در پرداختن به موارد يادشده موفق بوده است؟

مقدمه
پيش از بررسي مقدمه در باره فهرست ابتداي كتاب، يادآور مي‌شوم، تعداد 94 سند اين مجموعه اگرچه ظاهرا ترتيبي تاريخي دارند، اما روشن نيست به چه دليلي اين ترتيب آشفته است. يعني اگر سال مشخصي رديابي شود، حتماً بايد چندين سند قبل و بعد از تاريخ مورد نظر نيز ديده شود.
رابطه ميان مقدمه و متن به‌ويژه در پژوهشهايي از اين‌دست رابطه‌اي تنگاتنگ و منسجم است. يعني مسايل مطرح شده در مقدمه عموما نتايج برگرفته از متن اسناد و يا مكمل اطلاعات موجود است؛ نه بيان کلياتي که بدون وجود اسناد نيز قابل طرح و ارائه است. بخش عمده‌اي از سرفصلهاي مقدمه، بدون استفاده و حتي اشاره به متن اسناد نوشته شده‌اند. از جمله در عناوين ذيل:
جايگاه عقدنامه‌ها در مطالعات تاريخي، جستاري از تاريخ اجتماعي اقتصادي سياسي بيرجند در عصر قاجاريه، واژه‌شناسي مهريه در لغت، سنت مهريه و تاريخچه آن در تمدنهاي پيشين، مهريه در اسلام، نگاهي به پيشينه نامزدي در بيرجند
از جمله عناوين مرتبط با متن اسناد در مقدمه دو عنوان ذيل است:
الف، جايگاه مهرنامه ها در شناخت موقعيت طبقاتي جامعه بيرجند. ذيل اين عنوان، جدولي از عناوين و القاب (به معني عاميانه آن) ناكح و منكوحه و پدران آنان ارائه شده است. اما اين فهرست ترتيب الفبايي ندارد و هيچ ارجاعي نيز در برابر كلمات داده نشده است. فهرست ارائه‌شده، بسيار ناقص و بعضا نادرست است. براي نمونه عناوين: محدث‌فطرت، جلاله‌بنيان، معقوده‌عالي‌شان، امجدجناب، خيرالامكان، نواب‌قمر، مشعر الالقاب، فخرالمتعمدين مسلماً ناشي از غلط‌خواني و بدخواني متن است.
ب، بررسي تحليلي مهرنامه‌ها با تكيه بر اقلام مهريه (50 تا 84)
اين بخش مرتبط ترين بخش مقدمه با متن اسناد است. اما جدول 27صفحه‌اي ارائه‌شده(اقلام مهريه و نقود)، بدون هيچ طبقه‌بندي و نتيجه‌گيري مشخصي پايان مي‌يابد و به جاي ارجاع به شماره صفحه و يا سند، تنها سال سند ذكر شده است. و چون در هريك ازتاريخهاي يادشده چندين سند وجود دارد، عملا دسترسي به كلمه مورد نظر در سند بسيار دشوار و كلافه كننده است. در عين حال اين فهرست كامل نيست و در نگاهي ساده و اتفاقي به متن اسناد مي توان مواردي را به جداول يادشده افزود.

مباحث سندشناسي
در مورد منشأ و چگونگي گردآوري و ارتباط خود اسناد، هيچ توضيحي داده نشده است و نيز غير از يكي دو مورد، نمي‌دانيم محل نگه‌داري كنوني اسناد كجاست. نوع كاغذ و اندازه آن، مركب و خط، صفحه‌آرايي اسناد (پاراگرافبندي)، فواصل سطور، جايگاه مهر و سجلات در سند، جهت حركت متن و حاشيه، ذكريه‌ها(سرعنوان اسناد)، پشت سندها، اصل و رونوشت بودن و نكات بسيار ديگر از مباحث اوليه سندشناسي هستند كه اصلا مورد توجه قرار نگرفته‌‌اند.
حتي در مقدمه و عنوان بخش اسناد(ص 84 ) به نمونه بودن اين اسناد اشاره شده است اما در هيچ كجاي متن به تعداد دقيق اسناد مورد مطالعه و يا دليل آوردن برخي و نياوردن بقيه و ملاك يا ملاكهاي مولفين براي گزينش اسناد اشاره نشده است. اين در حالي است كه مي‌دانيم در مطالعات تاريخ محلي، حتي يك برگ سند هم مي تواند داراي اهميت خاص بوده و نمي توان به راحتي از آن گذشت.

بازخواني متن اسناد
مسلما بازخواني صحيح سند، اولين گام بررسي و تحليل درست موضوع اسناد است. متأسفانه سهل‌انگاري چشمگيري در اين امر ديده مي‌شود. براي نمونه و تنها از دو سند اول، برخي اغلاط فاحش بازخواني را نشان مي‌دهيم. روشن است كه نادرست خواني يك كلمه يا يك نام شخص و مكان، چقدر مي‌تواند در نتايج كار تأثير جدي داشته باشد.
سند اول:
سند به طور كامل بازخواني نشده‌ است، يعني شش سجل و مهر بالاي سند در بازنويس ناديده گرفته شده‌اند. بخشي از تحميديه نيز ريختگي دارد اما در بازخواني اين امر ناديده گرفته شده و بدون ارائه علامتي مشخص براي موارد از بين رفته، كلمات پشت سر هم رديف شده‌اند.
در نمونه‌هاي ذيل، كلمات داخل پرانتز قرائت صحيح است:
و حرم الزنا و علينا السفاح (احل النكاح علينا و حرم الزنا و السفاح) / عنب الحمد (غبّ الحمد) رنج و غنا (رنج و عنا) / نسل آدم (نسل بني آدم) / طبايع مرعوب (طبايع مرغوب) / متأهلان از مراتب(متأهلاً از مراتب) / متقي دار محمدت مرتبه (متفردان به چندين مرتبه) / ابو اميرالمؤمنين(مولي اميرالمؤمنين) / اقصي اوست(اقصي است)/ درجات عبادات عرفات غربات ارفع است(درجات عبادات متزوجان از شرفات عرفات عزبان ارفع است) / يصليها ... غرب افضل عن سعته ركعته يصليهما(ركعتان يصلّيهما متزوج افضل من سبعين ركعة يصليها عزب)/ نيكو ساعتي ( نيكوتر ساعتي) ]ناخوانا[ و كمال (تنجيم و كمال) / المتعمرين(المعتمرين) / محمدحسيني تاجر (محمدحسين تاجر) / مليه ايجاب و قبول(شامله ايجاب و قبول) / شرعيت محيث صارت (شرعيين بحيث صارت) خليله (حليله) / و لماذا (و لها) / مني طلبته (متي طلبته) معيه (معينه) / به دست آيد (دشت آبدران) / كوچه سارچنار(كوچه سارچيان) / به دست ديوار(به دشت ديوان) / به خانه معيه سعيد (جاريه معينه سفيد) / تومان من فضي جمله (تومان فضي، من جمله) / الحسينيه (الحسيبه) / به وزن پيرين(به وزن تبريز)
سند دوم
بسمله ( در بازنويسي نيامده است) / النعماة(النعماء) / بي‌همتاست(بي‌همتاييست) / بر سرصداق (بر مصداق)/ فردي‌اند با زوج(فردي است بي‌زوج) / رايت(درايت) / خدوه(خدود)/ در محشون(دُرَر مشحون) / تحريص بر ابتاع اين امر(تحريض بر ايقاع اين امر)/ شهرياري(بخت‌ياري) / شهاب الاسامي(؟) / عمرها القبايل(عمدة القبايل)/ عفاف و جبا(عفاف و حيا) / در درح (درّ درج) مكان عرش فشان(عاليشان عزت نشان)/ بوم السبت(يوم السبت) الالاف(بعد الالف) / مهر: قال الله تبارك و تعالي (قال اني عبدالله)/ الشاهد علي(الشاهد عليه) كلمات فرش و مزرعه نيز كه به سياق نوشته شده، خوانده نشده‌اند.

ناديده گرفتن اعدا سياق
يكي از مهمترين زمينه‌هاي مطالعه اينگونه اسناد پرداختن به تاريخ اقتصادي هر منطقه و قيمت زمين و آب و اجناس در محدوده تاريخ اسناد است. اما به راستي چگونه مي توان اعداد و ارقام ساده خط سياق را نخواند و در اين باره اظهار نظر كرد. جالب است كه در هيچ كجاي كتاب حتي به وجود اين اعداد و نخواندن آنها اشاره نشده، و هيچ علامت يا جاي خالي نيز براي اين اعداد درنظر گرفته نشده است.

ضعف فهارس و ارجاعات سر در گم
چنان كه مي‌دانيم مهمترين ارزش اينگونه تاليفات در وجود فهارسي جامع و كامل براي دستيابي راحت مراجعان به مطالب مورد نظر براي پژوهشهاي آتي است. پيشتر نيز از سه فهرست موجود در مقدمه و ضعف آنها سخن گفتيم. اما در پايان كتاب تنها سه فهرست ديده مي‌شود.
الف: فهرستي توضيحي از واژگان مرتبط با اقلام مهريه، كه اگرچه همه واژه‌هاي كم استعمال متن را در بر نمي‌گيرد، اما ارزشمندترين بخش اين اثر است.
ب: فهرست منابع(بدون ترتيب الفبايي).
ج. دو فهرست جداگانه از متن و تصاوير مهرها. تصوير و بازخواني متن مهرها، پيشتر در بخش متن ارائه شده بودند. براي تكرار غير الفبايي و بدون ارجاع دقيق و كم كيفيت تصاوير، آن هم در 55 صفحه!؟ هيچ توجيهي وجود ندارد. اين فهرست مي‌‌توانست به شكلي كاملتر و با ترتيب الفبايي متن مهرها در كنار تصوير، با كيفيت بهتر و حداكثر در 10 صفحه ارئه شود.
اما متأسفانه هيچ يك از فهرستهاي ذيل براي كتاب تنظيم نشده است.
فهرست آيات و احاديث و جملات دعايي (كه نه تنها وجود ندارد، بلكه در متن نيز هيچ علامت مشخصي براي متفاوت نشان دادنشان نيامده است). فهرستهاي جداگانه از نامهاي اشخاص، اسامي زنان، القاب و عناوين، اماكن، اصطلاحات فقهي حقوقي، محاضر علماي صادر كننده، فهرست واژگاني و ويژگي هاي زباني (كه متاسفانه در مقدمه با عنوان اغلاط املايي از آن يادشده است)، فهرست اشيا و ظروف، اوزان و مقياسها و ...

صفحه‌آرايي و چاپ
اگرچه مسؤوليت صفحه‌آرايي و چاپ يك كتاب با مؤلفان نيست، اما معتقدم چون اين موضوع به نحوي به حقوق مخاطبان مرتبط مي‌گردد، در نقد و بررسيها مي‌تواند مورد توجه قرار گيرد . به گمانم براي نشان دادن ضرورت اين کار، مشكلات موجود در اين اثر شاهدي صادق است:
وجود حاشيه‌اي زايد، حدود يك تا دو سانتي‌متر از عرض متن كاسته است. فاصله سطرهاي كتاب نيز به وضوح بيش از حد طبيعي است. اين امر باعث شده است تا دست كم، در مجموع بيش از يك چهارم به حجم كتاب افزوده شود.
كيفيت ارائة تصاوير و مهرها(هم در متن و هم در فهرست) بسيار ضعيف است. و در بسياري موارد امكان تطبيق را از پژوهنده و علاقمندان گرفته است. وجود حاشيه‌اي زايد در اطراف هر تصوير سند نيز عملا باعث شده است تصوير اسناد 20% كوچكتر چاپ شوند.
حدود 30 سند از اسناد ارائه شده در كتاب، دو تا سه بار مكرراً چاپ شده و عملا 30 صفحه به حجم کتاب افزوده شده است.
بديهي است رعايت موارد يادشده(به علاوه 50 صفحه فهرست تكراري مهرها)، علاوه بر زيبايي بيشتر و بالا بردن كيفيت كار، دست كم مي‌توانست حدود 200صفحه از حجم كتاب بكاهد
اگرچه در شناسنامه و پشت جلد، قيمت کتاب ثبت نشده است، اما 6000 تومان فروخته مي‌شود. اين قيمت البته نسبت به هزينه‌هاي انتشار در سال جاري و نيز دولتي بودن ناشر، جلد نرم و 464 صفحه كتاب، كمي غير منصفانه مي‌نمايد.